دهملا روستایی کهن

کوکر(kokar-تلفظ مانند کلمه کوثر) پرنده ای است دانه خواربه زبان انگلیسی به آن  sandgrouse و در زبان عربی به آن قطا می گویند. در برخی از نقاط ایران  (باقر قره) نیز نامیده می شود.

این پرنده بی نظیر در بهار به دشت وسیع بین ماهشهر و دهملا منطقه ای به نام حور کوچ می کند و تاثیری گذاری آن بر منطقه باعث شده که نوعی فرهنگ و تفریح و شکار در بین تمام ساکنین بوجود آید.طلایی بودن این پرنده هم از نظر رنگ و زیبایست و هم از نظر اهمیت طلایی آن برای این مناطق است.

کوکر می تواند نمادی برای ما باشد برای تمام حاشیه نشینان رود زهره و شهر ماهشهر .اهمیت این پرنده مسحور کننده و تراژدی تلخ آن ما را بر آن داشت تا درباره این همراه قدیمی بنویسم .از مهربانی های او و از نامهربانی ما .

فقط در یک جمله از همه شما حاشیه نشینان رود زهره و ماهشهری های عزیز تا هندیجان و امیدیه می خواهم ،دست از شکار این اندک باقی مانده از کوکران بردارید و اگر کوکری در خانه دارید آن را به مرکز اصلی زیست آنها برده و در کنار امامزاده حمزه آنها را پرواز دهید تا دوباره در بهار آینده شاهد صدای غریب دسته های کوکر در بالای خانه های خود باشیم .

در نگاه اول کوکر به کبک و بلدرچین شبیه است و در پرواز نیز به کبوتر می ماند اما از نظر پرنده شناسی دارای خانواده ای مستقل از آنهاست که Pteroclidiformes نامیده می شوند و ویژه گی های خاص خودشان را دارند. چهارده ( وبه تعریفی دیگر شانزده) نوع کوکر در جهان وجود دارند. کوکر عموما پرنده ای مهاجر است که در بیابانها و دشتهای نیمه بیابانی و خشک زندگی می کند و در دو فصل بهار و پاییز به سرزمینهایی بسیار دور دست  مهاجرت میکند. در فصل بهار برای جفتگیری و تخم گذاری به به بوته زار های نیمه بیابانی و سرزمینهای گرمی که پوشیده از گیاهان بوته ای و دانه دار است  پروازمی کند و با آغاز پاییز، گریزان از باران و برف به مناطق سرد اما خشک بیابانی باز می گردد. مغولستان – ازبکستان – قرقیزستان - بخشهایی از شرق روسیه و سراسر  ترکیه زیستگاههای پاییزی و زمستانی کوکر

و ایران – کویت- عراق- هند – پاکستان- فلسطین – سوریه – تونس – مراکش و اسپانیا مهمترین زیستگاه بهاری و تابستانی آن هستند. اما استثناء هایی هم وجود دارند. نوعی از کوکرها در قطب شمال و نوعی دیگر در جزیره مادگاسکار( جنوب شرق آفریقا) نیز زندگی می کنند. استثناء اول با جثه ای نسبتا بزرگتر از دیگر کوکرها پرهایش کاملا سفید بوده و با آب و هوای قطبی خو گرفته است و مهاجرت نمی کند .استثناء دوم هم که در جایش سکونتی دائم دارد ،جثه ای نسبتا کوچکتر از سایر کوکرها ست  و آب و هوای مرطوب و اقیانوسی را می پسندد.

از آنجا که عمدتا کوکرهای جهان از پنج نوع کوکری هستند که در خاورمیانه جفت گیری و تخم گذاری می کنند – دانشمندان پرنده شناس کوکر را به عنوان پرنده ای خاورمیانه ای می شناسند بطوریکه حتی مجله تخصصی پرنده شناسی منطقه خاورمیانه ( کوکر sandgrouse  ) نام دارد. اما کوکر در ایران پرنده ای گمنام باقی مانده است.

همانگونه که گفته شد حدود شانزده نوع کوکر شناخته شده در جهان وجود دارند که اندازه آنها معمولا بین 25 تا 35 سانتی متر و وزنشان نیز بین 250 تا ۴۰۰ گرم است. رنگ بین انواع کوکرها نیز از نوعی به نوع دیگر متفاوت است و در شش نوع آن رنگ پرها ( وتا حدودی وزن) کوکر نر با ماده بسیار تفاوت دارد اما در دیگر کوکرها نر و ماده آن بسیار شبیه به هم هستند.

 کوکر ماده در هر بهار دو تا سه تخم می گذارد و هر دو کوکر نر و ماده به نوبت روی تخها و در لانه ای که به روی زمین و در میان بوته های دانه دار ساخته اند می خوابند. انداز تخمها حدود یک سوم تا نصف اندازه  تخم یک مرغ محلی است و زمینه ای به رنگ شیری پررنگ با خالهایی قهوه ای دارد. جوجه ها بعد 18 تا 21 روز از تخم بیرون می آیند و بعد از پنج ماه قادر به پرواز هستند.جوجه های نر و مادهء نابالغ تا زمانی که به سن پرواز نرسیده اند رنگ پرهایشان شبیه به هم است و از یکدیگر قابل تشخیص نیستند.

کوکرها به هنگام مهاجرت ( بخصوص در فصل بهار) معمولا در گله هایی سه  تا هشت هزارتایی پرواز می کنند اما پس از ورود به مناطق گرمسیری و بیابانی به گروههای متعدد و کوچکتری تقسیم می گردند. کوکرهایی که وارد ایران می شوند در همه جای کشور ( به استثناء مناطق جنگلی شمال – استان هر مزگان – جنوب فارس و بخشهایی از کرمانشاه و کردستان و آذربایجان)  به زمین نشسته و لانه سازی می کنند. محبوبترین نقطه ایران برای کوکرهای مهاجر دشت خوزستان است. جلگه خوزستان در فصل بهار که از اسفند ماه هر سال آغاز می شود فرشی از بوته ها و گیاهان دانه داریست که غذای اصلی و مورد علاقه کوکرها را تشکیل میدهند. به دلیل باتلاقی بودن ساحل رودخانها - کوکرها ترجیح می دهند از برکه هایی که در بیابانها و دشتها ایجاد شده اند  آب بنوشند و این کار را بصورت دسته جمعی انجام می دهند. کوکرها برای رسیدن به برکه های آب شیرین گاه تا 125 کیلومتر در روز پرواز می کنند.

طبق نظرات پرنده شناسان و نیز دوستداران طبیعت در رای گیری مجله پرنده شناسی خاورمیانه  - کوکرطلایی نر زیباترین پرنده موجود در خاورمیانه (و طبیعتا ایران) شناخته شده است . در واقع کوکر نر مجموعه ای هنرمندانه از درهم آمیختن رنگین کمانی از رنگهای سرخ زعفرانی- سرخ جگری – سبز یشمی – زرد طلایی – زرد آجری- قهوه ای روشن – سفید برفی و سیاه زاغی – خاکستری روشن و نیز نارنجی پررنگ است . ماده آن نیز با سینه ای سفید و پشتی زرد رنگ همراه با خطوط راه راه سیاه و سفید و زرد آجری زیبایی خاص و چشمگیر خودش را دارد.

چشمان کوکر بقدری زیبا هستند که انسان از تماشای آن سیر نمی شود. کوکر همچنین جزو پرندگان پر صداست و چه به هنگام پرواز و چه در وقت دانه چینی و جفت گیری با صدایی شبیه به غو غو کردن به نحو دلنشینی آواز می خواند  و روح دشت و آسمان را زنده نگه می دارد.

تا پیش از انقلاب دشتهای ایران میزبان دو نوع کوکر بودند . یکی کوکر طلایی (Pin-tailed Sandgrouse ) و دیگری کوکر سبخی ( سبخ یا سبق به معنی شوره زار) یا ( Chestnut-bellied Sandgrouse ) .

در سالهای بعد از انقلاب و با بی توجهی مسئولین حفاظت محیط زیست منطقه نسبت به حیات وحش و باز بودن دست مردم برای نابودی محیط زیست ایران - به تدریج از شمار کوکرهای سبخی کاسته شد بطوریکه بعد از سال 1361 تاکنون هیچ کوکر سبخی در جنوب ایران دیده نشده است. کوکر طلایی در حال حاضر تنها میهمانی است که هر بهار به ایران سر میزند اما همین کوکر نیز که تا پیش از انقلاب در گله هایی هشت هزارتایی به جنوب ایران مهاجرت می کرد اکنون در دسته هایی صد تا دویست عددی دیده می شود.

در سالهای پس از انقلاب فقر اقتصادی از یکسو و بی توجه ای مردم از سویی دیگر و مهمتر کم کاری شکاربانی و امثال آنها ،جای امنی برای زیست پرندگان حلال گوشتی مانند کوکر باقی نگذاشت. سهولت شکار این پرنده بی پناه  نیز مزید بر علت شد. در سالهای پیش از انقلاب عمده ترین شیوه  شکار کوکر زنده گیری از طریق تور گذاشتن بروی لانه های آنها و سپس ترساندن و پردادن کوکرها بود که در تور گیر می کردند . تور گذاری شیوه ای بود  که در آن هر شکارچی بطور متوسط روزانه تا ده کوکر را شکار می کرد و البته این کار را معمولا یک روز در هفته انجام می داد. اما اکنون فراوانی تفنگهای ساچمه زن(سوزنی) که با هر شلیک تا سی کوکر را به زمین می افکنند و نیز حرص و طمع و احساس بی مسئولیتی شکارچیان نسبت به انقراض نسل این پرنده زیبا از تعداد کوکرها بشدت کاسته است. آنچنان که این روزها شنیدن صدای چند کوکر درآسمان خوزستان ( که زمانی با هیاهویشان خواب نیمروزی  مردم را بر هم میزدند) باعث تعجب می شود و شکی نیست که تا چند ساله آینده نسل کوکر طلایی نیز در ایران بطور کامل منقرض خواهد شد(اگر ما به خود نیایم). تنها جایی که محیطی نسبتا امن برای تخم گذاری و لانه سازی کوکرهاباقی مانده بود منطقه ای بود به وسعت تقریبی چهار صد کیلومتر مربع و میان دشت ماهشهر و تا دهملا و کمی آنطرف تر تا سواحل شمال غربی خلیج فارس که  هیچ کس در آن زندگی نمی کرد.  اما آنجا هم از سه سال پیش به این سو جولانگاه شکارچیان تفنگ بدستی شده است  که در فصل بهار هر روز گونی های همراه خود را از کوکرهای کشته شده پر می کنند. به این ترتیب ایران دیگر خانه ای امن و مردم ایران میزبانی مهربان برای کوکرهای مهاجر نیستند . پرندگان مهاجر چنانچه در منطقه ای احساس خطر و ناامنی کنند سال بعدش به آنجا نخواهند آمد و اکثریتشان با تغییر مسیر کوچ به جای مطمئن تری مهاجرت می کنند.

غم انگیزترین نکته ای که درباره کوکرها باید گفت کشتار بی رحمانه آنها در فصل زایش است. یعنی شکار و کشتار کوکرها در خوزستان درست از زمان جفت گیری و تخم گذار ی آنها ( یعنی اسفند ماه) آغاز  می شود و تا لحظه ای که یک کوکر زنده در خوزستان باقی مانده باشد ادامه پیدا می کند. چه در شیوه  تورگذاری (زنده گیری ) و چه  در شیوه قتل عام کوکرها با تفنگهای ساچمه زنی

صیادان و شکارچیان با هر شکار  که انجام می دهند صدها جوجه کوکر کوچک را تنها و گرسنه  و تشنه در بیابان رها می کنند. این جوجه های کوچک از لانه های خود دور نمی شوند و منتظر بازگشت پدر و مادرشان  می مانند. انتظاری که در پایانش بجای  مادر کسی جز مرگ به سراغشان نمی آید. صیادان و شکارچیان در روزهای بعد که برای ادامه شکار  به همان منطقه باز می گردند با چشمان خود می بینند که در هر لانه ای دو یا سه جوجه کوکر مرده افتاده اند که انتظار بازگشت پدر و مادرشان را می کشیده اند.

 کوکر پرنده ای بسیار کم جرات است و با دیدن انسان به شدت وحشت می کند. به علاوه مثل گنجشک به هیچ عنوان با قفس خو نمی گیرد و خانگی نمی شود. به همین دلیل اگر آنرا در قفس کنید با دیدن اولین انسان آنچنان پر می زند و خود را به در و دیوار می کوبد تا خونین و مالین شود و بیفتد و بمیرد.تنها اندک کسانی که با آنها به مهربانی رفتار می کنند و طرز غذای آنها را می دانند می توانند کمی آنها را خانگی کنند .ولی هیچ جایی محیط باز زندگی برای آنها نمی شود.چنانکه با پرواز کوکر های مهاجر آنانی که در قفسند صدایی هم آهنگ با آنها مثل غو غو سر می دهند .و این نشان از دلبستگی آنها به پرواز دارد.

در همه کشورهایی که در آن کوکر زندگی می کند تحت حمایت شدید دولت و مردم قرار دارد. خیلی از دولتها عکس کوکر را روی تمبر های پستی چاپ کرده اند. حتی دولت ایران هم در سال ۱۳۵۱ به مناسبت نوروز فرخنده تمبری را با تصویر کوکر منتشر کرد.

در کشور اسپانیا در جشن بسیار باشکوه فرهنگ و هنر اسپانیا ( که ظاهرا هر ساله) در شهر( تالاورا ) برگزار می شود. در غرفه های صنایع دستی روی همه تولیداتشان و محصولات هنری و فرهنگی آنان تصاویر کوکر طلایی ( همان نوعی که در ایران است) نقش بسته است.از روسری زنانه گرفته  تا بادبزن های دستی . علت آن نیز چنین است : دشتهای اطراف شهر ( در نزدیکی بارسلونا) در فصل بهار میزبان کوکرهای طلایی هستند و مردم ما این پرنده را نشانه زیبایی و حاصلخیزی می دانند و به عنوان هویت و نشانه شهر کوچکمان پذیرفته اند و بسیار دوستشان می دارند.

ما که چنین افسانه های زیبایی داریم .چرا می خواهیم برای لذتی زودگذر مانند شکار با تور یا تفنگ کوکرها و افسانه هایشان را برای همیشه از بین بیریم .اگر هیچ پاسبانی هم نباشد ما خود پاسدار زیستگاه پرندگان مهاجرمان باشیم. و به جای این لذت های زودگذر بگذارید کوکرها از مهربانی ما چنان بومی شوند که با دیدن ما نترسند و ما بتوانیم آنها را در صحرا از نزدیک ببینیم و جوجه های زخمی و آواره آنها را با مهربانی خانه بیاوریم و پس از بزرگ شدن دوباره پرواز دهیم .این است آیین فراموش شده ما آن را زنده کنید تا صدای غنگ غنگ دسته جات کوکرها دوبارهبه گوش برسد و آسمان بار دیگر به این مناسبت با ما آشتی کند. به امید آن روز

 منبع قسمتهای علمی :وبلاگ شهرستان هندیجان